1893 воӧ Кардорса губернатор Александр Энгельгардт кыті вӧлӧн, кыті подӧн волӧма Чилимдінӧдз, а сэсся тшӧктӧма вӧчны Мозын юсянь Печора вожӧдз туй.
Кык воӧн и писькӧдӧмаӧсь сійӧс Койнассянь Чилимдінӧдз — 230 километр: вӧрса юяс вомӧн пу посъяс вӧчӧмаӧсь, нюръясын туйсӧ керйӧн посйӧмаӧсь, быд 15-20 километр мысти ям керкаяс лэптӧмаӧсь, медым ямщикъяс вӧвъяссӧ вежны да ветлысь-мунысь шойччыштны вермисны. Шуӧмаӧсь туйсӧ Печораса трактӧн.
XX нэм заводитчигӧн туй пӧлӧныс телеграф нюжӧдӧмаӧсь (уджӧдӧмаӧсь сійӧс 1960-ӧд воясӧдз), а сёрӧнджык весиг машинаӧн сэті ветлӧмаӧсь.
А кор Чилимдін район пыртӧмаӧсь Коми АССР-ӧ, трактыс ковтӧм лоӧма да эндыны кутӧма. Но и ӧні на кӧнсюрӧ позьӧ пос коляссӧ, телеграф сюръяяссӧ аддзывны. Но ветлы-сьыс сэні этша, вӧралысь да чери кыйысь кызвыныс. А техникаыс сӧмын ыджыд вынйӧра вермас мунны.
1920-ӧд вояс помын Глеб Травин велосипедӧн кытшовтӧма ставнас СССР-сӧ граница дортіыс. Печораса трактті мунӧма 1929 воын тӧвнас.
Велосипедӧн жӧ таво гожӧм мунӧма трактӧдыс Москва бердса Балашихаысь Татьяна Никульникова, коді чужлӧма Комиын, Зӧвсьӧрт посёлокын. Дерт, велосипедыс сылӧн абу нин Травинлӧн кодь, а паськыд кӧлесаяса фэтбайк. А ю-ты вуджны сьӧрсьыс босьтӧма пакрафт — пӧльтан пыж.
Печораса трактыс Татьяналӧн туйын сӧмын неыджыд юкӧн. Майын на сійӧ ӧткӧн вӧрзьӧдчӧма Карелияса Питкярантаысь.
Ог кӧ пӧ ӧні мӧдӧдчы, шуӧма сэки аслыс, гашкӧ, некор нин Россияса войвылад велосипеднад ог ветлы. Медся сьӧкыдыс пӧ — чеччыны диван вылысь да петны керкасьыд.
Медводдза лунъяссӧ ёна гажтӧмтчӧма гортсьыс. Коліс пӧ кад венны гажтӧмлунсӧ.
Питкярантаысь Ладога да Онега тыяс дорті мунӧма Еджыд саридзлань, Кардорӧдз — 1,7 сюрс километрысь унджык. А водзӧ туйыс вӧлӧма Холмогорыӧ, Лешуконскӧйӧ, Комиӧ. Тайӧ туйкост йывсьыс Татьяналӧн туй выв пасйӧдъяс вылӧ подуласьӧмӧн паськыдджыка колӧ висьтавны.
"Койнас грезд бӧрын заводитчӧ Печораса тракт. Кыксё сайӧ километр вӧр да нюр. Коркӧ тайӧ туйыс йитлӧма Кардор да Печора, а ӧнія картаяс вылын сійӧс абу нин пасйӧмаӧсь. Важся карта видзӧдалігӧн аддзи, но сэті мунӧм йылысь мӧймуся гожӧмӧдз эг мӧвпав. 2020 вося гожӧмнас "Маршрут" командаысь экстремалъяс джипъясӧн вуджӧмаӧсь трактсӧ, фильм вӧчӧмаӧсь. Мӧвпышті: кыті муніс джип, сэті и велосипедӧн письтан".
Койнасас на Елена Ивановна Кузьмина Алексей пиыскӧд рытывбыд ӧлӧдӧмаӧсь Татьянаӧс туйӧ мӧдӧдчӧмысь. Кор Костя дядь вуджӧдӧма нывбабаӧс ю вомӧн, куимнанныс дыр видзӧдӧмаӧсь мунысь вылӧ, быттьӧ война вылӧ колльӧдӧмаӧсь. Телеграф сюръяяс пӧлӧныс пӧ мун, велӧдӧмаӧсь. Кӧть сісьмӧмаӧсь да уналаын пӧрласьӧмаӧсь нин найӧ, но туйсӧ пӧ петкӧдласны.
Еджыд ялаа ягъясӧн заводитчан Печораса трактті Татьяна мунӧма вын-эбӧссӧ видзӧмӧн. Тӧдӧма, мый вӧрса туй вылад лоас сьӧкыд, но эскӧма аслас велотуристалан опытӧ. Филиппово грездын нин пасйӧма: "Печораса тракт лои вуджӧма! Кыксё сайӧ километр сьӧд вӧр шӧрӧд да нюрӧд. И йӧзтӧг. Кык вежон ковмис мунны. Паныдасьлісны вӧр керкаяс, сэні и старайтчылі узьмӧдчывны. Кутшӧмкӧ керкаяс бурӧсь на, а кутшӧмъяскӧ и ропмунӧмаӧсь нин. Мунан да он и тӧд, кутшӧм керка тэнӧ водзын виччысьӧ. Фоминскӧйӧдз 80 километрсӧ нёль лун муні да, жуявтӧдз нин лои.
Поводдяыс эськӧ кос вӧлі, но нюръяс вомӧн туйыс да, сьӧкыд вӧлі. И пӧрӧм пуыс уна, ичӧтик пилаӧн ковмис найӧс вундавны. Фоминскӧйын Архангельскысь чери кыйысьяс вӧліны, вездеходнас 50 километр нуисны менӧ Борковскӧйӧдз. И ком кыйны на велӧдыштісны. На кындзи Мылаӧдз йӧзыс некод эз и пандасьлы. Ыджыд аттьӧ налы нуӧмсьыс! Кӧть эськӧ и ачым верми на мунны, сёяныс менам вӧлі на да.
Борковскӧйын поводдяыс вежсис, ёна зэрис да трактсӧ ойдӧдіс. Борковскӧйсянь Мылаӧдз 80 километрсӧ квайт лун муні, и вит лунсӧ дугдывтӧг зэрис. Ваыс пидзӧсӧдз, юясыс берегсьыс петӧмаӧсь, ӧти ю весиг пакрафтӧн ковмис вуджны. Пӧрӧм пусӧ унаӧс жӧ пилиті. Ыркаліс, луннас ӧкмыс градусӧдз и шонавліс сынӧдыс, а вой-мӧд и дзик кӧдзыд вӧлі.
Аддзылі ошкӧс, повзьӧді сійӧс "охотник сигналӧн" — югыд биӧн енэжас лыйи. Кос увйӧн велосипед кӧлесаысь ниппельсӧ нетшыштіс — туйын уна виччысьтӧмтор вӧлі".
Борковскӧй да Мыла костын коркӧ вӧлӧма на Фатеевскӧй ям керка. Ӧні сэтчӧ вӧралысьяс волӧны. Татьяна пырӧма керкаас да 2021 вося январь-февральын вӧчлӧм сёян-юан аддзӧма. Сідзкӧ, тӧвсяньыс пӧ татчӧ некод нин абу волӧма.
"Трактӧдыс оз ветлыны да, сійӧ вӧрсялӧма, понӧльӧн тырӧма. Увтасінъясын туруныс мортысь джуджыда быдмӧма, он весиг тӧд, кытчӧ мунан. Зэригас туруныс ва да, став ваыс вылад ӧшйӧ. Нюръясті фэтбайкыс кыдзкӧ мунӧ на, паськыд кӧлесаыс да, оз сэтшӧма вӧйлась. Прӧстӧй велосипедӧн эськӧ эн вермы мунны. Но и фэтбайкӧн медводз кокнад туйсӧ видлалан, сэсся нин сы вылын мунан либӧ ас вылад сійӧс кыскан. Палаткатӧ некытчӧ жӧ сувтӧдны, туй шӧрас сӧмын, да и то он на быдлаӧ вермы. Зэв сьӧкыд туйыс, юрнад ёна колӧ думайтны.
Вывтасіныс, ягыс паныдасьлӧ жӧ эськӧ, но зэв гежӧда да ӧдйӧ и помасьӧ. И ковмӧ лунтыр мунны, кадас вошӧмыд нин, надейтчыны, мый кутшӧмкӧ косін воас либӧ вӧр керка. Глеб Травин 1929 воӧ таті мунлӧма, но тӧвнас. И сэки тракттіыс ёна на ветлӧдлӧмаӧсь. А Травинсянь велосипеднад, чайта, таті некод нин эз ветлыв".
Мылаӧдз бӧръя сизим километрсӧ Татьяна сувтса зэр улын мунӧма, брӧд ва кӧтасьӧма.
"Мыла — тракт вылас Комиын медводдза грезд. Сулала керка дорын, мӧвпала, кыдзи кута Мыла юсӧ вуджны. Ӧшиньӧд менӧ аддзӧма Паша дядь, корис пыравны, шыдӧн вердіс, чайӧн юкталіс. А сэсся и Петя дядькӧд сёрнитчис, медым Филипповоӧдз пыжӧн лэччӧдас. Тракт кузяыс Мыласянь Филипповоӧдзыс 12 километр, но зэрыс тшыкӧдӧма туйсӧ. Гожӧмнас пӧ сэті некод оз и ветлыв, ва туйыс пӧ медбур да, пыжӧн воӧдчам".
Чилимдінӧ да Изьваӧ кежалӧм бӧрын Татьяна мӧдӧдчӧма Ираёльлань, а сэсянь нин — Печора карлань.
"Кымынӧд лун нин зэрӧ, оз и дугдыв. Гашкӧ, войдӧрлун сӧмын кобыштліс. А талун ведраысь моз кисьтӧ.
Печораӧдз 80 километр коли. Нимкодь, мый Ираёльсянь асфальта туй заводитчис. Но сійӧ сӧмын Чикшинӧдз. А сэсянь, висьталӧны, туйыс омӧль, зэрыс жугӧдӧма".
Кожвасянь Печора вомӧн паромыс, кыдз пасйӧма Татьяна, вель дыр вуджӧдӧма, час джын гӧгӧр.
"Печора кар. Енэжыс кымӧра, зэрӧ. Быттьӧ сёр ар нин.
Войвывса кар олӧ аслас олӧмӧн. Но бура тӧдчӧ, мый вӧляникысь кувны нин дасьтысьӧ. Кымын водзӧ войвывлань, сымын ясыдджыка тыдовтчӧ, мый 1980-ӧд вояссянь сэні этша мый вежсьӧма. Быд пельӧсын сур да вина лавка. А мый сэсся тані вӧчан, торйӧн нин тӧвнас? Чери кыйысьяслы да туристъяслы лавкаыс карас вӧлӧма куим, но дзик на неважӧн ӧти пӧдласьӧма — вуджӧ Сыктывкарӧ.
Печора ю бӧръя воясас ёна ляпкалӧма. Діяс артмӧмаӧсь, мукӧдыс вӧрсялӧмаӧсь. Усинскӧдз паром ветлӧ, а карсяньыс катчӧс теплоход-катерсӧ гежӧда нин пӧ аддзылан. Чилимдінсянь Нарьян-Марӧдз ветлӧны паром-баржаяс. Буретш кор ме Чилимдінын вӧлі, ӧти паром мӧдӧдчис. Мӧвпыштлі весиг кывтлыны Нарьян-Марӧдзыс, но ӧвси — вежон ӧд вошта. Паромыс сэтчӧ сутки кывтӧ, кык сутки сэні сулалӧ да нӧшта кыкӧс катӧ бӧр.
Но коркӧ быть на вола Ненеч кытшас. А ӧні — Ураллань мӧдӧдча, Народа гӧра вылӧ кыпӧдчыла".
Окота нӧшта некымын пасйӧд вайӧдны Татьяналӧн гижӧдъясысь:
"Пыр тшӧкыдджыка думайтла, кутшӧм жӧ лӧсьыд пышйыны мегаполисысь, лолавны сӧстӧм сынӧдӧн, сёйны сійӧс, мый ачыд быдтін. Кӧть татшӧм олӧмыс и абу кокни, диван вылад куйлыны некор".
"Радейта войвывса войтырӧс этша сёрнисьыс. Лишнӧй нинӧм оз юасьны, кытчӧ пӧ тэ мӧдӧдчин, туйыс ӧд сэні абу. Мортыслы колӧ сэтчӧ мунны — и отсаласны, мыйӧн вермасны".
"Кенозерьеын нэмсӧ чудь олӧма. А сэсся сэтчӧ локтӧмаӧсь новгородсаяс, бара жӧ асшӧра олӧ-маӧсь, сӧмын ас вылас надейтчӧмаӧсь. Олӧмаӧсь ӧтув, туйяс да крамъяс ӧтув жӧ, став мирӧн, лэптылӧмаӧсь. Крепостнӧй право абу тӧдлӧмаӧсь. Но нэмӧвӧйся оласногсӧ налысь торкӧмаӧсь колхозъяс, а сэсся и грездъяссӧ перспективатӧмӧн шуӧмыс. Йӧзыслы ковмӧма мунны, эновтны му-видзсӧ... И сэтшӧм шуштӧм лои меным тайӧ мӧвпъяссьыс".
"Кенозерьеын йӧзыс шаньӧсь, восьса сьӧлӧмаӧсь. Пыжас весиг моторсӧ кольӧны, и керкасӧ оз томнавлыны. Ӧдзӧс бердас бедь сувтӧдасны дай. Бедь кӧ сулалӧ, сідзкӧ, гортас некод абу".
"Ветлігад уна сикас морткӧд паныдасьлан. Ӧтияс лӧдзьяс моз пель весьтад зыньгӧны. Курччасны да лэбасны кытчӧкӧ. Мӧдъяс нильзьӧм сёй кодьӧсь, сибдасны да, мынтӧдчыны он вермы, водзӧ мунны-восьлавны оз лэдзны. Коймӧдъяс вӧрса ты моз юктӧдасны тэнӧ, лов-вежӧртӧ весаласны. А кодъяслыкӧ и висьтавны нинӧм оз ков, найӧ асьныс ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Кянда грездысь Александр шуӧ: "Ми, поморъяс, некор эг гусясьлӧй и керканымӧс эг игнавлӧй. Мед кӧть ставсӧ сэсся петкӧдасны. Но ӧдзӧсад томан пысавны — тайӧ кыдзи аслад лов вылӧ сійӧс ӧшӧдны. Оз кӧ кажитчы мыйкӧ — сулав да чӧв ов. А вартны кодӧскӧ — асьтӧ нинӧмӧ вӧчны".
"Нёноксаын зонулов котырысь ӧти детинка сьӧлӧмсяньыс да дзик нин челядь моз шуис меным: "Сиа тіянлы став мирсӧ кытшовтны!".
* * *
Татьяна Никульниковалӧн Россияса войвывті велосипедӧн ветлӧм йылысь унджык позьӧ лыддьыны ӧтуввезса https://vk.com/id1654608 лист бокысь.
Павел Анохин
