Быд тулыс вола гортö да аддзывла муса серпас: котралöны сиктса челядь да куталöны кальöзуръясöс, кодъяс ичöтик мотора чачаяс моз журъялö-ны-лэбалöны. Видзöдан да, юр весьтад, мусяньыс 2-3 метр вылнаын и журъялöны. Нимкодьыс челядьыдлöн мыйта! Горзöны, сералöны, мырддьысьöны… Сöмын чышъянъяс, пöрччöм дöрöмъяс, юркышöдъяс лэбöны юр весьтöдныс … а сэсся öктöны на улысь кыйöм майскöй жукъястö…
Татшöм и менам челядь кадöй вöлi. Сöмын сiйö кадыс меным вывтi дона да муса. И пыр сьöлöмын кута В.И.Лыткинлысь "Кальöзур" кывбурсö:
Кальöзурöй, тувсов рытлöн гажöй,
Ог ме юав, кодыр воас гожöм,
Ог ме юав тэнсьыд: дыр-ö ола ме…
Висьтав, сьöлöмшöрöйлöн-ö лоа ме…
"Кальöзур" кывйыс пырис комиа-роча кывчукöрö кыдз сёрнисикасысь босьтöм кыв, диалектнöй кыв. А роча-комиа кывчукöрас "майскöй жукыдлы" сетöмаöсь нимсö "мöс сiт ув гаг". Тайö, дерт, абу стöч ним. Куйöд улад чужöны "шомгагъяс", а муын – "кальöзуръяс". "Кальöзур" нимнас 1927 воын медводз вуджöдiс кывбур мадьяр кыв вылысь профессор Василий Ильич Лыткин. Тайö кывйыс артмöма "каля" – еджыд да "зургысьысь", "зурыд" кывъясысь. Ачыс В.И.Лыткин индö, мый тайö гагйыс еджыд вылö пуксьö, зурасьö. Кывйыс артмöма сiдз жö, кыдзи и "каля из" (еджыд галька), либö "калюк юр" (мöс юр) Кулöмдiн районысь Керчомъяса сёрниысь.
Дерт, кальöзуръясöс куталысьяс оз на уна тöдны тайö гаг йывсьыс, ёнджыкасö сиктса челядьлöн найöс куталöмыс артмö ворсöмöн. Пыр и кылан: "Мам, кыр йылас кайла жукъясöн ворсны". И мамъяс сэк жö найöс корсигöн юасьöны: "Кöн нö жукасьöны миян челядьыс?". Тадз челядьлöн рытъя гыöмыс сетö пас, мый помасьö тулыс да заводитчö гожöм. Петöны кальöзуръяс льöм дзоридзалöм бöрын, сёр рытын да пуксьöны сöмын еджыд рöмъяса инö, торйöн нин кыдз пуяс вылö.
Со еджыд бантика Анжела (снимок вылын) куталöма кальöзуртö дзонь банка, да пöчыс – Галина Андреевна – сiйöс öлöдöма, эн пö кутав вöр-васьыс гагъястö, бырасны лэбачьясыд, оз лоны найö миян гöгöрын, став олöмыс пö мортыдлöн вöр-ваыскöд орас. Пöчыд век бурö велöдö! И Анжела нуöма кальöзуръястö раскö да и лэдзöма.
Збыль, кальöзуръяс зэв ёна радейтöны кыддза расъяс, сёйöны налысь коръяссö, чöсмасьöны и ниа да ньывпу лысъясöн. Ветымын во сайын, стöча кö, 1950-1960 воясö Россияын вöлöма аминь уна кальöзурыд. Сёйöны пö вöлöм колхоз йöръясысь став пуктассö. Найö пö вöлiны колорадоса жук кодьöсь жö, горшöсь, зэв азымöсь веж быдтасъяс вылад. Россияын кальöзуръяслысь му вылö усьласьöмсö пасйывлöмаöсь 1911 воын, и найöс быдлаысь кутавлöмаöсь киöн. Шондi петтö-дзыс на пö, кор найö турдöмаöсь асъя кöдзыдсьыс, йöзыс пуяс вылысь вöлöм пыркöдöны вольсалöм дöра вылö. Ёнджыкасö тайö гагъяссö сотлöмаöсь да чукöртлöмаöсь гырысь чери кыйöм вылö. И збыльвылас сэк найöс мыйтакö бырöдлöмаöсь. А ветымын во сайын Россияса учёнöйяс лöсьöдлöмаöсь кальöзуръясöс виöм могысь пестицид. И дас во сыöн вöдитчöмыс омöльтöдіс вöр-васö: бырисны кальöзуръяс, висьмисны лэбачьяс, жеба муяс вылын кутісны быдмыны пуктасъяс. Сэсся пестицидсьыд эновтчисны. Учёнöйяс кутісны быд тулыс вöчны опытъяс, юг-зьöдны ай кальöзуръяссö ионизируйтысь югöръясöн. И налöн лыдыс нёль пöв чиніс. Бöръя кадас, кöнi быдтöны свеклö, сёркни, мöс сёркни да морков, муяссö арнас гöрöны да во гöгöр мусö шойччöдöны, мед тшыгйöдны гагъяссö. Но та дырйи пыр колö пуктасъяслы вöчны выль му. А тайö падмöд-лö йöзсö: колö тракторъяслы ломтас, морт вын да выль гöран инъяс. Йöзыс эновтчöны тайö уджсьыс. Сэк жö Коми муын вочасöн рöдмöны-паськалöны, кыдзи и борщевик, сідзи и кальöзуръяс.
Öнöдз Россияса учёнöйяс туялiсны öкмыс пöлöс кальöзурöс: асыввывса, рытыввывса, рытыв-лунвывса да с.в. Асыввывсаыс рöдмö Якутиясянь Архангельскöдз, тшöтш и Комиын. Ыджданас сiйö 25-28 мм кузьта; квайт чорыд кока; сьöд мичаник синма; сьöд, пемыд-гöрд веркöса, дзебöм бордъя. Найöс позьö öта-мöдсьыс торйöдны бöж сертиыс. Рытыввывсаыслöн бöжыс ёна кузь да ёсь, асыввывсаыслöн – гöгрöс, коль сяма, а рытыв-лунвывсаыс олö Германияын да Австрияын, налöн бöжыс дженьыд, гöгрöс.
Кор челядь найöс куталöны, пыр усъяссö видлалöны. А усъясыс, быттьö пила пиньяс, зэв лэчыдöсь да ёсьöсь. Эньыслöн квайт пинь, а ай кальöзурыслöн – сизим. Мыгöрнас эньыс ичöтджык, а айыс – кызджык да зурыдджык. Тулыснас, кор найö петасны мусьыс, олöны му веркöсас сöмын 5-7 вежон. Петöм бöрас, кык вежон мысти, кальöзуръяс гозйöдчывлöны. Сы бöрын энь кальöзурыс тэчö муас дас-кызь сантиметр пыднаö 60-80 колькйöдз. Колькъяссö тэчöм бöрын сiйö пыр и кулö. Рытыввывса кальöзуръяс колькъяссö тэчöны пу вожъясö да мыръясö. Сэк найö сёйöны свежöй пу коръяс. Колькъяссьыс номыръясыс петöны 4-6 вежон мысти, аръявылыс. Но номыръясыс сöвмöны да олöны муас 3-5 во. Быдмöны 5-6 сантиметрöдз, еджыдöсь да кольквиж ныр-вомаöсь, мыгöрнас чукралöм гудöк кодьöсь. Найöс картупель керигöн чукöртöны чери кыйöм вылö да тэчöны слöйясöн муöн тыртöм банкаö, öтлаö кö ставнысö тэчан, öта-мöднысö сёйöны. Аръявылыс жö гаг позъяс артмö верстьö кальöзур, но тöвйö муас, пырö дзонь метр пыднаö и муас олö 3-5 во. Сöмын найö местасö вежлалöны поводдя серти, улö лэччылöмöн либö вылö кайлöмöн. Тулыснас кальöзуръяс заводитöны вочасöн петны. Жар гожöмъясын тайö гагъясыс зэв ёна рöдмöны, и он кö найöс кутав да сот, вермасны сёйны став веж быдтассö. Сiдзкö, колö гöгöрвоöмöн накöд ворсны да вежöртöмöн вочасöн бырöдны. А гашкö, сиктъясын вöчны кальöзуръяслы сиöм лун да ышöдны челядьöс ас гöгöрсьыс вöр-ва мичсö да наын олысь лэбач-гагсö туялöм вылö. Тайö öд миян сиктса челядьлöн кальöзуръяскöд ворсöмыс этнокультуралöн юкöн.
Улыс Воч.
