Новости Республики Коми | Комиинформ

Изьва гыян выйын?

Изьва гыян выйын?
Изьва гыян выйын?
logo

Öдвакö сюрас сэтшöм морт, кодлы сэтчö ветлiг сьöлöмас оз йиджтысь Изьва вож, сэтчöс лöнь вöр-ваыс да уна йöза сиктъясыс, аслыспöлöс оланруыс. Уджмогöн ветлi Изьва районö, гижöдалi анкетаяс, медым тöдмавны изьватаслысь асланыс сёрнисикас да гижöда кыв йылысь мöвпъяссö, мукöд колана юöр босьтны. Март тöлысьын зэв мича ывлару вöлi: шондiа, югыд, сöмын эз на сыв, кок улад кос, öттшöтш абу кöдзыд нин. Буретш волi Изьва сиктысь Ту-154 самолётлöн сэтысь лэбзьытöдзыс. Некымын лунöн водзджык мунi. Йöзыс виччысьöны вöлi еропланыслысь лэбзян лунсö.

Тайö ыджыд самолётыслöн шудаа пуксьöмыс нимöдöс Изьва вожсö да лоис сиктыслы аслыспöлöс пасöн. Ижма инним лои тöдса Россияын да мукöд муын кольöм вося сентябрь тöлыссянь. Тайö Ту-сö сэтысь лэбöдöм водзвылас вель уна механик да инженер олö вöлi юрсиктас, та вöсна весиг "Ижма" туйморт керкаас оланiнöй эз дзик пыр сюр. Овмöдiсны буретш кык механиккöд. Öтиыс вöлi Якутияысь, Мирный карысь, мöдыс воöма Самараысь. Став районыслы сэнi сулалысь еропланыс вöлöма ыджыд видзöданторйöн да нимкодясянторйöн. Ветлi тшöтш и ме эновтöм аэропортас да видзöдлi тайö ыджыд кöрт лэбачсö.

 

А кутшöм олöмыс öнi ылi войвыв районас, тайö ыджыд лоöмторйысь кындзи? Мый сэнi вöчсьö? Медводз, став коми сиктын моз шензьöдö важ йöзлöн бур мывкыдыс да кужанлуныс: сэтчöс коми сиктъяс шензьöдöны мич- луннас, оталуннас, бура кыпöдöм гырысь керкаяснас. Изьватас комияс овмöдчылöмаöсь водзö вылö ыджыд лачаöн, мырддьöмаöсь вöрыслысь паськыд ыбъяс, лöсьöдлöмаöсь мича шыльыд видзьяс. Тайöс торйöн бура тöдмалан, пыралан кö ра-йонса история музейö. Весиг ачыс куим судтаа ыджыд керкаыс — музей. Сiйöс кыпöдлöмаöсь сё во сайын нин, и öнöдз на зумыда сулалö, лы кодь ён. Сэтчöс зiль том уджалысьяс зэв унатор вöчöны важвылöмсö видзöм, вужвойтырлысь аслыспöлöс культурасö кутöм да лов-зьöдöм могысь. Дай неважöнсяыс нин матö вунан выйын. Шуам, демократия кадö пöдласьöмаöсь совхозъяс, вöрпунктъяс, Щельяюрын караб дзоньталанiн. Став сэтчöс кабалаыс разалö-бырö тшöтш. Музейсаяс чукöртöны став татшöм документ-гижöдсö. Унджык нимкодясянторйыс жö изьватаслöн кольöм кадся. Юрсиктас кольöм нэмса 40-50 воясö вöлöма зооветтехникум, педучилище, драма театр, Щельяюрын вöлöма ыджыд öзын, ювыв техникум. Матö быд сиктö лэбалöма самолёт. Аттьöалöны сöвет кадсö: сэки удайтчöма лöсьöдны Ираёль станцияöдз 98 километр кузьта чорыд веркöса туй, и медыджыд сиктъясöдз позьö сибавны во чöж. Ираёльöдз туйсö оз весьшöрö шуны олöм туйöн.

Бöръя кызь вонас неку-тшöм ыджыд вермöмöн ошйысьны подулыс абу: экономикаыс киссьöма, матö быд коми сиктын моз. Районса олысьяс пиысь унаöн кылöны асьнысö вунöдöм муын эновтöм йöзöн. Ыджыд район пасьтала кольöма сöмын нёль видз-му овмöс котыр, видзöны сэнi 279 мöс да 30 вöв. Юрсиктса лавкаясысь век позьö ньöбны Кировысь вайöм йöв, шомйöв, нöк. Асланыс районса Ластаысь вайöм рысь-йöлыс овлö оз век, сiйöс öдйö ньöбалöны. Медся ыджыд сьöкыдлуныс йöзыслöн, дерт, уджтöмалöм, гöльлун. Сöмын абу ставыслы тайö шог: уджач йöзыс Изьва вожын уна, гортгöгöрса овмöсъясас уджыс пуö. Йöзыс заптöны пес, дзоньталöны гожöм кежлö турун пуктан кöлуй. Ас овмöсъ-ясын видзöны уна вöв, весиг чаньяссö пö вузавлöны Россияысь воöм ньöбасьысьяслы. Сиктса уна олысьлöн эм компьютер. Öтуввезйын Изьва районкöд йитчöм вель уна инув (сайт) вöчöма. Став сьöкыдлун вылö видзöдтöг йöзыс кызвыннас оз эновтчыны, ас выланыс лачаöн вöдитöны ас овмöсъяс, быдтöны челядьöс, эскöны бурö. Тайöс аддзан сиктъястi ветлöдлiгöн.

Шуам, Ыбын (Сизябскын) зумыда уджалö "Ижемский оленевод" колхоз. Шöр стрöйбаас уджыс пуö, кöр куясысь вурöны пими-тяпи, уна сувенир, сэнi тшöтш и вузасьöны. Сэтчöс веськöдлысьыс, Иван Васильевич Канев, районса "Коми войтыр" öтмунöмын зiльысь, аслас писькöслуннас да кужанлуннас могмöдö уджöн уна йöзöс, сетö позянлун кутчысьны олöмас сиктсаяслы. Буретш кöр видзöмнас изьватас торъялöны мукöд комисьыс. Кöть отсöгыс ас республикасянь кöр видзысьяслы оз уна вичмы. Абу öд весьшöрö колхозсö пасйöмаöсь Ненеч автономия кытшö, Нарьян-Марö. Сэнi пö яй вылас канмусянь отсöгыс ёна ыджыдджык, со и Изьва вожысь вотъяссö мынтöны орчча кытшас. Кöр юр лыдыс бöръя кызь вонас ёна чинöма. Öнi пö тундраö петалö Изьва районысь морт 150-200-ысь оз унджык. Збыльысь, кöр дорын уджалысьыс этша нин кольöма.

Йöзкöд сёрнитiгöн, школаясö волiгöн матö быдöнсянь кывлi зэв уна бур кыв культураын бурланьö веж-сьöмъяс йылысь. Медводз, тайö йöзкостса "Луд" гаж ловзьöдöм. Быд гожöм сiйöс нуöдöмыс, сэтчö волöмыс матö быд коми мортлы ыджыд нимкодясянтор, сьöлöм бурмöдан лоöмтор. Юрнуöдö тайö ыджыд уджнас районса культура керкаöн веськöдлысь Галина Григорьевна Ануфриева. Дзоньнас районыслы "Луд" гажыс лоöма аслыспöлöс пас сяма. Важысянь йöзыс паськыда пасйывлöмаöсь Видзö пыран лунсö, гöра-кöдза помасьöм бöрын турун пуктыны петтöдз став сиктсьыс волыв-лöмаöсь йöзыс Изьваö да мöдлапöвса луд вылас га-жöдчывлöмаöсь, сьывлöмаöсь, ворслöмаöсь, ордйысьлöмаöсь, том йöз тöдмасьлöмаöсь öта-мöдныскöд. Быд сикт аслас торъя инын дасьтывлöма пöттшуйтантор, пулöмаöсь рок, сёйлöмаöсь кöр яй, чери. Войбыд гажöдчöм бöрын паныдавлöмаöсь петысь шондiсö. Сöвет кадö тайö гажсö дугдöмаöсь нуöдны, а со 1991 воын ловзьö-дöмаöсь да выль пöв заводитöмаöсь чукöртчывны. Сизимысь нин нуöдöмаöсь да бöръя воясö сöйö лоöма республикаса тöдчанлуна гажöн. Буретш сэнi выналö коми кыв, изьва сёрнисикас. Унаöн пасйисны, татшöм гажыс пö вынсьöдö став изьватас-сö. Сюрс сайö сьылысь-ворсысьыс, кык та мында видзöдысьыс, 10 час рытсянь да 6 час асылöдз гажöдчöмыс, кыв шутöг, мöрччö, öтувтö став изьватассö, сетö вын да аскиа лунö лача. Торйöн колö пасйыны: некутшöм мукöд коми районын татшöм öтувъя да уна йöза гажсö оз нуöдны.

Дзоньнас районас коми кывйыс кутчысьö зумыда, изьва сёрни кылö быд воськолын. Быд морт пасйö сылысь коланлунсö. Вöлi анкетаас татшöм юалöм: ку-тшöм кывъясöн тi серпасаланныд изьва сёрнисикассö? Ас сёрни йылысь öтитöг ставöн пасйöны бур кывъяс: мада, жальö, мича, аслыспöлöс, небыд, гöгöрвоана, дзик ас. Такöд öттшöтш матö став вочавидзысьыс оз сувтöд изьва сёрнисикассö öтувъя гижöд кывлы паныд: унджыкыс сiйöс велöдöмаöсь школаын да бура тöдöны, кывзöны республикаса радио, видзöдöны телеуджтасъяс, лыддьöны газет-журнал. Оз гöгöрвоны пö öткымын кыв, выльöн пыртöмторъяс. Но дзоньнас сёрни-гижöдсö гöгöрвоöны бура. Тöдöны да лыддьöны Изьваысь петлöм гижысьяссö. Вель унаöн пас-йисны, важöн нин пö районас абу волöмаöсь коми театр, сьылысьяс, нималана коми гижысьяс, "Асъя кыа" котыр. Эновтöм му пö Изьва районыс культура боксянь. Оз волыны бöръя воясас и коми газетъясысь журналистъяс.

Колö шуны, официальнöй тшупöдын коми кывсö районын омöля паськöдöны. Сiдз, районса "Новый Север" газетыс петö сöмын рочöн, комиöн гижöдъяс йöзöдöны вывтi шоча. Районса öтуввез сайтыс (инулыс) дзик роч кывъя, весиг изьва сёрниыс сэнi оз петкöдчы. Нöшта на изьва сёрнисикассö некыдзи оз петкöдлыны гижöдын, кöть уна вочавидзысь торйöн пасйöма, колöны пö ас сёрнисикасöн гижöм небöгъяс, кывкудъяс да с.в. "Изьватас" ассоциациялöн öтуввезса инулыс петö тшöтш сöмын рочöн, кöть сэтчöс ныршикъяс век торйöдöны ассьыныс сёрнисикассö, кыв вылас вылö пуктöны. Дзоньнас тайö öтмунöмыслысь тöдчанлунсö öтияс шуöны ичöтöн, мöдъяс — некутшöмöн. Весиг культураса уджалысьяс эз вермыны индыны керкасö, кöнi тайö ассоциацияыс öнi уджалö.

Та вылö видзöдтöг коми кывъя культураыс Изьва районын кыптö-сöвмö. Казьтыштöм нин "Луд" гажысь кындзи, дзик коми сиктъясын эмöсь фольклор котыръяс, чужöмаöсь кывбуралысьяс да сьыланкыв тэчысьяс: Генриетта Суслова, Лидия Терентьева, Бакурысь Юрий Рочев. Изьва юрсиктас лöсьöдлöны коми рэп, öнiя эстрада сьыланъяс, лэдзöмаöсь "Изьваса кодзувъяс" торъя диск. Ыджыд пай татшöм сöвмö-дöмас пуктöны том йöз. Кöть унджык гижöдыс налöн артмö коми гижöд кыв ногöн, сэтчö век пырталöны изьва кывъяс, аслыспöлöс шуöмъяс. Öти кывйöн кö, артмö-сöвмö аслыссикас выль изьватас культура.

Юаси тшöтш мукöдтор йылысь. Шуам, ошкöны оз изь-ватасöс этша лыда войтырöн шуны вöзйöмсö, а öд буретш тайöс кöсйö вöчны "Изьватас" ассоциация. Матö ставöн висьтасисны, та дор пö сулалам. Эскöны сэтчöс йöзыс: сэки пö олöмыс бурмас, вужвойтырсö кутасны пыдди пуктыны, ёнмас экономика, лоö удж, ёнджыка пондасны сöвмöдны культура да с.в. Чайтöны йöзыс, мый тайö лыддьöгас сюйöмыс став дзескыдлунсö да сьöкыдлунсö бырöдас öти здукö, чайтöны тайö воськовсö сьöкыд олöм-сьыс мезданторйöн. Дерт, эм и дзик мöд видзöдлас. Гöгöрвоана öтитор: изьватас комияслöн уна нэм чöж ылi войвылын торйöнмоз олiгас артмöма аслыспöлöс асвежöртöм, а асьнысö торйöдан нырвизьыс бöръя кадас ёнмöма. Шöр помкаыс талы ылi районса сьöкыд олöмыс, уна вося сьöкыдлунъясыс. Дерт, став кывкöртöдсö танi вайöдны ог вермы, та вылö колö торъя вель ыджыд гижöд.

* * *

Лэбзис районсьыс Ту-154 самолётыс, колис та йылысь казьтылöм. Сöмын кольö районас медшöр озырлуныс - аслыспöлöс йöзсикас, изьва сёрни, асруа культура. "Луд" гаж сэтысь некытчö нин оз мун, изьватаслöн тайö асланыс нимкодьлун, асланыс сьöлöм такöдантор.

Районын уджалiгöн ыджыд отсöгысь öти сайын кöсъя пöся аттьöавны Леонид Борисович Сметанинöс, райадминистрацияысь культура юкöнöн веськöдлысь Татьяна Геннадьевна Поповаöс, районса юралысьöс вежысь Любовь Ивановна Терентьеваöс.