Война кадся челядь, войнаса узник… Мыйта во кӧть оз коль курыд шог да повзьӧдлана кадсяньыс – Айму вӧсна Ыджыд тышсяньыс, сэксяыс некор оз вун. Пыдӧ паметьӧ йиджӧма став лоӧмторйыс, оз вушйы ни ӧти здук.
Таисия Николаевна Корнева (нывдырйиыс Филипкова) чужӧма Смоленск обласьтын 1939 вося июнь 21 лунӧ. Куим арӧсӧн нывка мамыскӧд да рӧдвужыскӧд веськалӧма фашист пленӧ. Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг кольӧма ловйӧн, а сэсся и водзӧ олӧмас венӧма уна мытшӧд-сьӧкыдлун. Но сьӧлӧмнас абу чорзьӧма, ни ловнас абу усьӧма.
83 арӧса Таисия Николаевна ӧнӧдз ставсӧ кутӧ юрас, помнитӧ олӧмсьыс быд тӧдчана лоӧмтор, видзӧ ассьыс став наградасӧ да колана документсӧ, весиг комсомол билетсӧ. А трудкнижка бӧръя листъясас – уна вося бур уджысь быдсикас ошкӧм-награда йылысь лыдтӧм-тшӧттӧм пасйӧд.
Тырмас нин йӧз муын овны!
– Таисия Николаевна, кыдзи ті веськалінныд фашист пленас?
– Пленын вӧлім ми ставӧн: мамӧ, сылӧн ыджыдджык чойыс, батьлӧн ичӧтджык чойыс, ыджыд мам да ми, кык челядь, ичӧтджык Пётр воккӧд.
А кыдзи веськалім? Ми олім Смоленсксянь 25 километр ылнаын грездын. Веськалім фашист кытшӧ. Ыджыд батьным войнаӧдзыс кыпӧдліс выль керка да, немечьяс вӧтлісны миянӧс сэтысь, вӧчисны штаб, а кор найӧс кутісны зырны бӧрлань, сотісны грездсӧ кушӧдз-пӧимӧдз.
Нуисны миянӧс Германияӧ, Лейпцигӧ. Бур, немечьяс сэки пасйисны кутшӧмкӧ ассьыныс гаж. Пленнӧйяса эшелон воӧм мысьт немечьяс дзик пыр торйӧдлісны верстьӧӧс челядьыскӧд. А миян воигӧн эз сортируйтны, да колим ставӧн ӧтлаын. Верстьӧӧс асывсяньыс вӧтлывлісны удж вылӧ, а ми воккӧд кольлім баракын. Меным сэки вӧлі куим арӧс. Пленын вӧлім воӧн-джынйӧн. Кор юӧртісны Вермӧм йылысь, миянӧс мездісны американечьяс.
Сӧветскӧй часьт пырис карас да, мамлы вӧзйисны кольччыны подсобнӧй овмӧсын мӧс лысьтысьӧн. Ыджыд мамным шогысла сӧмын горӧдчис: "Тырмас нин йӧз муын овны! Мунам чужанінӧ".
Москватӧ сотісны, да Россия дорйим
– Ті сэк гӧгӧрвоинныд, мый сэн куш эрд, да некод оз виччысь?
– Гортӧ бергӧдчӧм бӧрын кодйим му чом-землянка. Сэн и олім. Немечьяс бӧрыньтчигас абу сӧмын хатасӧ тшынйыв лэдзӧмаӧсь, но и минируйтӧмаӧсь гӧгӧр. Витӧд классын велӧдчигӧн урок бӧрын гортӧ локтігӧн гырысьджык классаяс дурны кутісны. Ӧти ныв котӧртігас минаӧ веськаліс, куим ус сӧмын вӧлі тыдыштӧ. Нывтӧ ранитіс. Бур, ӧдйӧ больничаӧ нуисны да кувнысӧ эз лэдзны. Ставыс тайӧ вӧлі менам син водзын.
Ёна тшыгъялім. А солысла Дорогобужӧ ковмыліс ветлыны, ӧтарӧ-мӧдарӧсӧ 25 километр. Сов ни сакар, ни лавка эз вӧв.
Колӧ шуны, Дорогобуж пырыс XVIII нэмын Наполеон мунӧма Москваӧ: "Москва, спалённая пожаром, французу отдана". Французъясӧс вӧтлігӧн мӧдарӧсӧ найӧ бара жӧ Дорогобуж пыр бӧрыньтчӧмаӧсь. Уна сюрс морта войскаын кольӧма сӧмын 999 морт. Вӧрӧгъяс кувсьӧмаӧсь кодъяс кынмалӧмысь, а кодкӧ тшыгысла.
Коляс французъяссӧ бырӧдӧмаӧсь партизанъяс. Нималана полководеч Кутузов шуӧма: "Москватӧ сотісны, да Россия дорйим". Историяыс мӧдпӧвъёвтіс: немеч бӧрыньтчис миян пыр жӧ…
Смоленск муыд озыр да лышкыд, да и поводдяыс лӧсьыд. Гӧгӧр зэв ӧдйӧ турунсяліс. А война бӧрын кӧдзим шабді.
– Дзоридзьяссьыс сэсся тэн платтьӧ лоӧ, – шуліс мамӧ да век нуӧдліс сьӧрсьыс менӧ.
Кӧлуй ни кӧм эз вӧв. Тшыг олӧм, киссьӧм овмӧс. Став сьӧкыдыс коли нывбабаяслы, мужичӧйясыд фронт вылын усисны да. Николай Михайлович батьӧй вошис пленын.
Ӧти семьяӧн моз олім
– А кыдзи ті веськалінныд Войвылӧ?
– Анна Егоровна Филипкова мамӧй 1952 вося арнас вербуйтӧм серти локтіс Мещураӧ. Миянлы шуис: "Война дырйи челядьӧс эг эновт, и ӧні ог. Мый лоана, лоас". Войвылӧ локтігӧн Петялы вӧлі 10 арӧс. Ӧти мужичӧй чуйдіс, нывкаыдлы пӧ билеттӧ ньӧбӧй, а пиыдлы эн. Сійӧ пӧ тіян ичӧтик да косіник, 6 арӧсаӧн висьталӧй дай. Мунім Москва пыр. Мамнымкӧд туйӧ петісны сиктысь нӧшта некымын морт. Мамлӧн суточнӧй сьӧмыс Москваад бырис нин, да землякъяс юксисны асланысӧн. "Нажӧвитышта да, став удж-йӧзӧс тіянлы бергӧда", – кӧсйысис мамӧ. И ӧд бергӧдіс. Сэтшӧмӧсь сэк йӧзыс вӧліны: став сьӧкыдлунсӧ ӧтув венісны, ӧта-мӧд выланыс мыджсисны. Мещураӧ локтігӧн мен вӧлі 13 арӧс. Олім Гараж посёлокын. Джуджыд кыр, орччӧн ю. Кыкладорсянь шор визувтіс. Вӧлі 2 барак, кык керка да сёян-юан лавка. Посёлокын ӧти семьяӧн моз оліс 12 семья. Гаражса лавкаын ыджыд пельсаясын вузавлісны гырысь чери – сола треска. Трескасӧ кӧртавлісны да чӧвтлісны шорӧ, мед солыс мунас. И ӧд некод эз гусясь. Мамным пражитас черисӧ да, сэтшӧм чӧскыд! Ӧнӧдз черитӧ радейта. Кузь баракын ми олім пельӧсладор жыръяс. Миянкӧд орччӧн оліс Евгения Фёдоровна Копылова. Шонтысим ӧти пачӧн: ӧтарладорсяньыс миян жырным, мӧдарсяньыс – суседъяслӧн. Пач саяс вӧлі кост. Сэні косьтылім пес, сы пыр жӧ челядьпиян волысим ӧта-мӧдкӧд. Некутшӧм иган ни томан эз вӧв. Да и гусявнысӧ вӧлі нинӧм.
Юрӧ кольӧма ӧти лоӧмтор. Мамным ньӧбис кӧнтусь вый. Уксус улысь куим пельӧса сулеяын вӧлі. Петя воккӧд шуим чӧсмасьыштны выйнас. А кыдзи? Кисьтыштан кӧ, мамӧ казялас, видчыны кутас. Шуим пурт сюйлӧмӧн видлыны. Пуртсяньыс визувтан выйсӧ – солыштӧм нянь шӧрӧм вылӧ. Ок, чӧскыд! Вокӧй пуртсӧ сюйлас, сэсся ме, да бара. Кымынысь сюйлім, ог тӧд. А пуртыс пыр ӧтилаӧ веськалӧ. Сулея пыдӧсыс и потіс, выйыд киссис. Бӧрддзим, видӧм улӧ ӧд сюрам.
– Мамӧ, тэ ӧд миянӧс он вид? – сыркъялам кыкнанным.
– Мый нӧ вӧчинныд?
Мамӧ водзӧ вылӧ ӧлӧдіс тадз чунясьӧмсьыд. Бурджык пӧ этшаник чолькнитыштӧй да няньтӧ сэтчӧ тульӧдӧй.
Ставсӧ ас вывтіныс нуисны
– Бура помнита тіянлысь мамнытӧ. Унатор тӧдіс да кольӧмасьыс унатор висьтавліс.
– Мамным уджаліс Мещураса лесопунктын увйысьысьӧн. Медводз индылӧмаӧсь муртавны увйӧм нин вӧрсӧ. Сійӧс сэсся кылӧдлісны. А татшӧм удж дырйиыс и доймавны верман. Коркӧ кер бунтыс вӧрзьӧма, аньясӧс муртса абу лямӧдӧма. Кыдзкӧ тай вевъялӧмаӧсь сюв-сявмунны. Война бӧрас мамным колхозын ас гӧрб вылас кыскалӧма гӧр, мужичӧйясыд ӧд эз вӧвны. Вӧв ни ӧш эз жӧ вӧв. Сьӧкыд удж вылын ёна и мырсьыны вичмыліс, да ставсӧ ас вывтіныс нуисны. Вербуйтысьяс кытшлалісны ылі сикт-грезд, коралісны кад кежлӧ удж вылӧ, во джын кежлӧ. Сэсся позис мунны бӧр. Но миян мамным кольччис татчӧ нэм кежлас, да и бергӧдчынысӧ, сідз кӧ нин шуны, некытчӧ вӧлі. Челядьдырйи сьӧкыд вӧлі и миянлы, и мамлы, но та вылӧ видзӧдтӧг Анна Егоровна оліс 93 арӧсӧдз. Татшӧм йӧзсьыс эськӧ кӧрт тув дорны, сыысь топыдджыкыс эськӧ эз сюр…
Паспорт да диплом
– Таисия Николаевна, артмӧ, паспорттӧ ті босьтінныд Войвылын? Таын некутшӧм падмӧг эз вӧв?
– Та йылысь торйӧн колӧ висьтавны. Паспортсӧ сетігӧн чужан лунсӧ индылісны, кутшӧмӧс кӧсйисны. Менӧ, шуам, вит тӧлысьӧн томмӧдісны. Некутшӧм документ ӧд сэк ки вылын эз вӧв. Мый висьталан, сідз и пасъясны. Паспортсӧ мен сетісны 1955 воын, пӧшти 16 арӧсӧн. И то эз кӧсйыны сетнысӧ, мед Мещураысь ог мун. Ковмис участкӧвӧй дорӧ ветлыны, сійӧ отсаліс. Мещураын ме помалі 7 класс. Велӧдчи бура, отличникӧн эг вӧв, но кызвыннас "4" "нажӧвитлі". Весиг табельӧс ӧнӧдз видза. Первой кӧсйи сетчыны медицинаӧ, а сэсся нывъяскӧд шуим мунны Выльгортса видз-му овмӧс техникумӧ. Кадыс сьӧкыд вӧлі, но велӧдчӧмыс сетчис кокниа. Олім куш стипендия весьтӧ.
Овмӧдісны миянӧс Орджоникидзе да Интернациональнӧй туйвежын выль общежитиеӧ. Велӧдчӧм помасьӧм бӧрын ыстылісны петкӧдны ӧтуволанінысь стрӧитчӧм бӧрын кольӧм лӧп-ёгсӧ. Сельхозтехникумын велӧдісны зоотехникӧ, ветеринарӧ, стрӧительӧ. Стипендияыс вӧлі 12 шайт, бӧръя курсъясас – 14. Весиг "Родина" да "Октябрь" кинотеатръясӧ ветлыны тырмӧдлім. Велӧдчан нёль воыс лэбыштіс, эг и казявлы. Ме нӧшта на и асланым курсса комсомол котырын секретаралі.
Быдлунъя тӧжд-нок
– Таисия Николаевна, тіян трудкнижкаад сымда ошкана пасйӧдыс, кӧть нӧшта некымын лист бок содты. Кыдзи тіянлы уджавсис?
– 1959 вося сентябрь 1 лунӧ 20 арӧсӧн дзикӧдз петі ас нянь вылӧ, босьтчи зільны Синдорса Сімваын АН-243Ӧ6 управлениесянь ветфельдшерӧн.
1961 вося май 31 лунӧ Синдорын петі верӧс сайӧ, лои Корневаӧн. Чужисны Вадим пи да Наталья ныв. Куим во мысти вуджим Железнодорожнӧйӧ, да инаси совхозӧ ветсанитарӧн. Уджалі Валентина Касьянова ветврачлӧн веськӧдлӧм улын. Зільлі и детсадйын кагульничаӧн да завхозӧн. 1971 воын босьтчи делопроизводителявны 7603-ӧд воинскӧй часьтын. Пенсия вылӧ петі 2009 воын. Чайта, ассьым бур нимӧс видзи, уджалі сӧвесьт серти.
– А чужанінад ветлыны эз вӧв окота?
– Став олӧмӧй коли Княжпогост районын. Тані менам семьяӧй. 1996 воын ветлім Смоленскӧ, чужан грездӧ. Сэні вӧлі олӧны 6 ань да 2 мужичӧй. Жугыль босьтліс таысь: Комиын моз жӧ Смоленск муын олысьыс чинӧ. Олӧмын менам меддонаыс – челядьӧй, Андрей внук да садйӧ котралысь Дима правнук. Талун горт гӧгӧр тӧжд-могӧн ола-бергала. Гожӧмнас кызвын кадсӧ дачаын колляла, град выв пуктас вӧдита да дзоридз быдта.Олӧмыд сьӧда-еджыда визя, да миянлы колӧ сы пыр вылын юрӧн вуджны. Мед сӧмын Му вылын арт да лад вӧлі.
Людмила БАБАК
Комиӧдіс Елена ПЛЕТЦЕР
