Кольӧмвося апрельын мойвиис волыны Одыбса зэв шань да восьса гозъя — Антонина Степановна да Иван Степанович Поповъяс — ордӧ. Чӧсмӧдлісны менӧ аладдяӧн да быдсикас казьтылӧмӧн — тешкодьӧн и повзьӧдланаӧн. Бӧръяыс гӧгӧрвоана: 1989 воын Иван Степанович бырӧдіс Чернобыльын неминуча.
— Ме чужи Одыбын, бать-мам татчӧсъяс жӧ. Мамӧй медводз лесопунктын увйысис, сэсся садикын нянечкааліс. Школаным вӧлі кӧкъямыс класса. Сійӧс помалӧм бӧрын уджалі Одыбса лесопунктын разнорабочӧйӧн, ар дас квайт вӧлі меным. Пес запті, улыс складын лӧп-ёг идралі да мукӧд посни удж вӧчи. Сэсся места лои да, вуджи вӧр маркируйтысьӧ: приёмщик донъяліс вӧрсӧ, а ми краскаӧн пасъялім — первой, мӧд, коймӧд сорта. Пес вылӧ шогманас лӧсасъяс вӧчалім, — висьталіс Иван Степанович. — Во кык тадз уджалі, сэсся 18 арӧс тыри, да менӧ армияӧ босьтісны. Служиті погранвойскаын асыввыв Казахстанын заставаын. Ыстісны сэтчӧ комсомол путёвкаӧн. Тырвыйӧ заставаас 50 морт, а миянын йӧзыс вӧлі этша — 40 гӧгӧр морт. Миян призыв дырйи Коми АССР-ысь сэні 18-ӧн служитісны, пӧшти застава джынйыс. Дедовщинаыд эз вӧв, ставӧн ас йӧз. Ме пусьысьӧн вӧлі.
— Медся чӧскыда пусинныд да?
— Арлыд серти медся ыджыд да, — серӧктіс Иван Степанович. — Заставаын куим пӧвар вӧлі: ӧти луннас пусьӧ, мӧд — войнас, а коймӧдыс служба нуӧ. Тадз вежон чӧж, сэсся сменаыс вежсьӧ.
— А ті пусьынытӧ кӧть кужинныд?
— Неуна. Сэн сэсся велалі. Овліс, кабан кыясны, босьтан капуста, лук, морков, пражитан… Разӧдан норма серти да, содтӧд на корасны. Тӧвнас став заставаӧн пельнянь вӧчавлім.
— Заставаыс вӧлӧма джынвыйӧ кавалерийскӧй: 7 кавалериста кык отделениеа. Верӧсӧй висьтавліс, ставным вылӧ пӧ дзик ӧти бур гач вӧлі: коді гуляйтны мунӧ, сійӧ и пасьталӧ, — петіс серамыс Антонина Степановналӧн.
— Служба бӧрын гортӧ вои да, куим во велӧдчи ШРМ-ын — уджалысь том йӧзлӧн рытъя школаын. Мырси Шойнатыса леспромхозлӧн Одыбса лесопунктын, кылӧдчи, сэсся 3 тӧлысь кежлӧ ыстылісны Сыктывкарса лесотехническӧй школаын бульдозеристӧ велӧдан курс вылӧ. Леспромхозсянь мӧдӧдлісны велӧдчыны трактористӧ, шоперӧ, пӧрӧдчысьӧ — разнарядка воас, уна-ӧ йӧз колӧ, и мӧдӧдӧны. Менӧ юалісны, бульдозеристӧ пӧ велӧдчан? Сеті сӧглас.
— А сідзсӧ кодӧн кӧсйинныд лоны?
— Кутшӧмкӧ торъя ыджыд кӧсйӧм эз вӧв, — висьталіс Иван Степанович. — Шуам, вӧралігӧн думайті, со, мися, вӧралысьястӧ нинӧм оз кут, кытчӧ кӧсйин, сэтчӧ мунін, а миянлы 7 часын удж вылын колӧ лоны. Вӧравнысӧ заводиті 14 арӧсӧн. Ружьесӧ ньӧби медводдза нажӧткаысь — турун пуктӧмысь удждон сетісны да. 28-ӧд калибра ИЖ-17-ысь вешті 18 шайт.
Овліс, 7 час кежлӧ удж вылӧ, а ме 5 часын чечча, час кежлӧ ветла утка лыйны, сэсся удж вылӧ нин муна. Котӧрӧн волывлі медбӧръяӧн, машинаясыс вӧрзьӧдчӧны нин вӧлі.
Чернобыльын неминучаыс вӧлі 1986 вося апрель 26 лунӧ. Менӧ сэтчӧ ыстісны 1989 воын. Миян торъя батальонӧ босьталісны трактористъясӧс, бульдозеристъясӧс да танкистъясӧс. Нулісны сӧмын кык челядяясӧс да судиттӧмъясӧс, йӧзыскӧд ладмыны кужысьясӧс. Одыбысь Иван Алексеевич Ларуковкӧд кыкӧн мунім, сійӧ мӧдаръюгыдын нин. Ме уджалі 30 километра зонаын, а Ларуков дзик неминучаинас, вежон чӧж весалӧмаӧсь реакторсӧ.
Олім Корогод сиктын, уджалім Чернобыльын. Миян батальонным кодйис траншеяяс, идраліс-гуавліс карса став керка-стрӧйбасӧ. Траншея подувсӧ коліс тыртны сёйӧн, но сійӧ эз век тырмы.
Лёк югӧрысь видзчысян кӧлуй эз вӧв, сӧмын спецовка да дӧра маска. Спецовка зептын вӧлі ДП-5А дозиметр, коді петкӧдліс, уна-ӧ рентген лёк югӧр тэ "кыйин". Быд кык вежон сійӧс босьтлісны да сетлісны выльӧс, босьтлісны и вир. Урчитӧм мындаысь унджык кӧ "кыян", "пуксьӧдлісны" фон вылӧ: удж вылад он мун, пукалан стрӧйбаын (ми олім школаын). "Кыйӧм" дозасӧ пасъявлім норма серти, збыльвывсасӧ, ыджыдджыксӧ, гижны эз позь, дзик пыр эськӧ босьтчисны туясьны: мыйла салдатыслӧн урчитӧмысь унджык, коді таысь мыжа да с.в. А мыйла тайӧ колӧ? Со и ылӧдчим.
Вердісны зэв бура, талон серти. Кык визясьыс сетлісны сымда, мый он вермы сёйнысӧ, татшӧмыс вичмыліс реакторын зільысьяслы. Мукӧдыслӧн талоныс вӧлі ӧти визя, вӧлӧгасӧ неуна этшаджык сетлісны, но и миянӧс шоколадӧн, град выв пуктасӧн да фруктыӧн чӧсмӧдлісны.
Вӧлі Чернобыльын сентябрь 1-ӧдсянь ноябрь 28 лунӧдз. Нулісны эськӧ во джын кежлӧ, да ме урчитӧм мында рентгенсӧ "кыйи" куим тӧлысьӧн. Сэн ставӧн зілисны вӧчны сэтшӧм удж, мед югӧрыс унджык вӧлі, да гортӧ ӧдйӧджык бергӧдчыны. Ми, дерт, тӧдім, мый радиацияыс омӧль боксянь мӧрччӧ дзоньвидзалунлы, но ас синмӧн эг аддзылӧй, мыйӧдз тайӧ вайӧдӧ, да ёнасӧ эгӧ полӧй.
Усинскысь ӧти зон сы выйӧдз кӧсйис гортас, весиг кутчысьліс могильникысь радиациясьыс югъялан баллоныскӧд. Ӧтчыд танк жугаліс: запчасьтсӧ оз сетны, а урчитӧм мындасӧ ӧд колӧ вӧчны, со танкистыс и ветліс могильникын куйлан да радиация бусӧн тырӧм мӧд танкысь коланасӧ перйыны-разьны. Ми уджъёрткӧд мырсим бульдозерӧн кыкӧн, вежсьывлім быд 20-30 минут. Шойччигкостіыд пожъялан горштӧ, а сійӧ дзик гӧрд и гилялӧ, вежан маскатӧ, зэв ёна мудзан.
— Ме кыськӧ лыдди, лёк югӧр улӧ веськалӧмалы пӧ быд рыт колӧ юыштны этшаник гӧрд вина, — пырӧдчис сёрниӧ Антонина Степановна. — Ньӧби аптекаысь кык грелка да кисьті сэтчӧ аскур. Пӧсылкаӧн ысті верӧслы Чернобыльӧ. Пӧсылкаыд воӧма, а грелкаясас — ва. Тыдалӧ, аскурыс кодлыкӧ коланаджык вӧлӧма…
— Удж бӧрти локтан да пыралан лёк югӧрсӧ пожъялан душӧ, вежан паськӧмтӧ. Кӧмнымӧс пӧрччылім коридорын, вежоннас кыкысь вежлісны вольпась кӧлуй. Миян жырйын, кубрикӧн сійӧс нимтім, олім дас нёльӧн. Ӧчередӧн дежуритім, коліс луннас кыкысь мыськавны гӧгӧр да. Мукӧдыслы серти миянлы бурджыка овсис, эгӧ ӧд палаткаын вӧлӧй. Коркӧ ӧтчыдысь ыстылісны Рудня Ильинецкаяӧ да, сэн палаткаын кӧмнас и ставнас узьлісны, а сэтчӧ ӧд радиация бусыс зэв ёна пуксьӧ.
Стрӧитісны военнӧй автоинспекция да, ми лӧсьӧдім сы улӧ местасӧ, идралім фрукты сад. Куим лун сэні уджалӧм бӧрын танкист-уджъёртӧй кувсис. Аслам тайӧ кык луннас чӧжсьӧма сымда радиация, "пуксьӧдісны" фон вылӧ. Пукавнысӧ коліс дыр да, вӧзйыси некымын лун кежлӧ гортӧ ветлыны.
— Гортӧ воӧм мыстиыс верӧслӧн дугдывтӧг висис юрыс, — казьтыштіс Антонина Степановна. — Медикъяс некутшӧм висьӧм эз казявны, ставыс пӧ бур. Да и ачыс эз норась, врачьяслы пӧ ӧд чернобыльсакӧд ноксьынысӧ абу жӧ окота. Локтӧм бӧрас став паськӧмсӧ сотіс, а ме бушлатсӧ мыйлакӧ кольӧді да паччӧрӧ пукті. Мукӧддырйиыс паччӧрӧ куйлыштны кайлі да, дзик пыр юрӧй висьмыліс. Зэв дыр эг гӧгӧрво, мыйла. А сэсся верӧсӧй аддзис бушлаттӧ да тшӧктіс дзик пыр сотны. Чернобыльӧ ветлӧм бӧрас кык во пинь ансьыс вир муніс, эз гӧрд, а кутшӧмкӧ алӧйгӧрд. Ньыв, пожӧм да тусяпу лап пуӧдлі да, сыӧн горшсӧ пожъяліс да юис.
— "За спасение погибавших" медальӧн пасйигӧн ме ассьым ним-вич-овӧс эг аддзы. Лэччылі документъясӧн Кӧрткерӧсса военкоматӧ да, сэн шуисны, тэ пӧ "мужество" дон вӧчӧмыд. Босьтісны документъясӧс да и таргайтісны кытчӧкӧ. А ӧні весиг военкоматыс районын абу…
— Забеднӧ, — содтіс Антонина Степановна. — Тайӧясӧс весиг чернобылечӧн оз лыддьыны. Куим воӧн водзджык ветлысьяслы быдсикас кокньӧдыс эм, а тайӧяслы нинӧм абу.
Петім ывла вылӧ. Апрелься шондіыс нюлыштӧма-сывдӧма пӧшти став лымсӧ нин. Иван Степанович петкӧдліс меным ассьыс садсӧ, кӧні быдмӧ барбарис, слива, вишня, яблоня, чижовскӧй да кафедральнӧй сикас груша, облепиха, ошсэтӧр (гӧрд бузина), Ленинградса великан сорта сьӧд сэтӧр, еджыд снежноягодник.
— 1997 вося январь 24 лунӧ ми донъялім машина туй. Плантӧ ӧд колӧ тыртны. Экскаваторсӧ мукӧд техниканас вуджӧдім тӧвся пӧрӧдчан-заптанінъясӧ, медым сійӧ тырталіс став гурансӧ, да позис петкӧдны вӧрсӧ. Сӧвтісны медводз лесовоз да, пукси сэтчӧ. Мунігкості тросыс орис да, вӧрыс киссис, а машинаӧй кыккокйыв сувтіс. Менӧ лёкногӧн шыбитіс, кокӧй ӧдзӧс костас сибдіс, пельпомӧс топӧдіс. Ас садьын вӧлі, но туша джынйӧс эг кыв. Зонъяс видлісны кыпӧдны машинасӧ домкратӧн, сійӧ чеччыштіс, да кокӧс нӧшта на ёнджыка топӧдіс. Кылі весиг, кыдзи торпыригасьӧ чегӧм нин лыыс. Шуи, мися, перйыны кӧ он вермӧй, керыштӧй кокӧс да нуӧй больничаӧ. Кыдзкӧ тай мездісны жӧ нальксьыд. Кӧрткерӧсын киӧс веськӧдісны да ыстісны республикаса бурдӧдчанінӧ. Кокӧй ставнас ӧдіс-ордіс, вундыны нин сӧглас сеті, но таӧдз эз во: врачьяс мыйкӧ лапа сяма тэчисны. Эмнас эськӧ сійӧ эм, да оз уджав.
Гортӧ вои да, мыйкӧ ӧд вӧчны колӧ, лолӧн инасьны. Сюри гежӧд быдмӧгъяс йылысь брошюра, лыдди, сэн и вузалысьясыслӧн адресъяс вӧліны. Босьтчи гижасьны матынджык, войвылынджык олысьяскӧд, закажиті быдсикас куст-пу. Видлі весиг йошта — сьӧд сэтӧр да крыжовник сорас — быдтыны, но эз артмы: тӧвнас кынмалӧ, да и тусьыс этша воӧ. Босьтлі нӧшта чӧдлач, сьӧд ӧмидз, виноград. Весиг ассьым гоз-мӧд сорт рӧдмӧді…
* * *
Ме эг аддзыв тайӧ садсӧ гожӧмнас, но тӧда, мый тайӧ кадас сійӧ зэв мича: шонді югӧр улын быдсикас турунвижнас пӧртмасьӧ корйыс, кисьмӧ тусь, турун пытшкын чирксьӧ чир, дзизгӧ гут-гаг-зі. Син водзын куст-пу костӧд збодера восьлалысь Иван Степанович. Сылӧн став уджыс вӧлі йитчӧма вӧр пӧрӧдӧмкӧд. Воис кад сійӧс быдтыны.
Елена Казакова.
Снимокъясыс авторлӧн да ПОПОВЪЯСЛӦН гортса архивысь.
Комиӧдіс Елена Плетцер.
