Новости Республики Коми | Комиинформ

Ямалын, кöні помасьö муыс...

Ямалын, кöні помасьö муыс...
Ямалын, кöні помасьö муыс...
logo
Ямалын, кöні помасьö муыс...
Снимокъясыс авторлöн, Евгений КазаковлÖн да öтуввезйысь

Помтöм-дортöм тундра, Войвыв кытш

Помтöм-дортöм тундра, Войвыв кытш, Войвыв Урал, вой кыа, чумъяс, кöръяс, мырпом, чери... Ставыс тайö Ямал. Войвыв кытш сайын тайö зэв аслыспöлöс регионыс, кöні öтув олöны уна кывъя войтыр: ненеч, хант, селькуп, коми, татар, роч, мукöд – и быдöн видзö ассьыс культурасö да обычайяссö, – бöръя кадö кыскö ас дорас Россияысь да суйöр сайысь пыр унджык туристöс.

Мойвиис и меным финн-йöгра регионъясысь фотожурналистъяскöд волыны сэтчö. Удмуртияысь да Марий-Элысь уджъёртъяслы Ямалыд ылын да, гашкö, и му пом (ненеч кыв вылысь Ямал буретш тадзи и вуджöдсьö). А Микуньсянь Лабытнангиöдз поездыс мунö сöмын 20 час. Мöд туй сэсся абу. Нöшта сэтчö лэбалö самолёт, позьö воöдчыны и Об ю кузя теплоход-катерöн.

DSC_7927_600x400.jpg

Поезд öшиньсянь нимкодясим уна рöма помтöм-дортöм тундраöн да Из гöраясöн – найö вöліны дзик орччöнöсь. Та ради нин позьö вöлі петны туйö.

Салехардыс, Ямал-Ненеч кытшлöн юркарыс, кöні миянöс виччысисны, Лабытнангикöд орччöн – Об ю вомöн. Юыс тані матö 4 км пасьта. Эг и дыр виччысьöй öчереднымöс, некымын паром вуджöдчö да. Шоперным висьталіс, мый сьöмсö босьтöны сöмын груз новлöдлысь да сьöкыд машинаяс вуджöдöмысь. Дум вылö пыр и усис Сыктывкар бердса Сьöдкыркöтш, кытчö тшöтш жö позьö веськавны паромöн, но мынтысьтöг тэнö оз вуджöдны, а донъясыс, веськыда кö шуны, курччасьöны.

Ачыс юркарыс мича да сöстöм. Выль керкаыс уна. Ставыс – свая вылын. Öта-мöдсьыс торъялöны стрöитанногнас, олан кöть административнöй стрöйба. Тшöтш и велöдчанінъясыс да бурдöдчанінъясыс: карын абу ни öти сідз шусяна типöвöй школа, детсад, больнича. Керкаяссö мавтöма лöз, гöрд, турунвиж, кольквиж... – öшкамöшкалöн став рöмнас. Мукöд каркöд Салехардтö он сорав. Сöмын тай пуясыс ичöтöсь да вöсниöсь, садитöм кыдзьяс сöмын куст ыджда и быдмöны. Пемыднас карсö югзьöдö уна би. Синмö шыбитчö сöстöмлуныс. Чигарка пом он аддзы кок увсьыд.

DSC_1441_600x400.jpg

Нöшта казялі, туйясыс шыльыдöсь, а светофорсянь светофорöдз (тöдöмöн лыдди) матö 200 воськов – он öддзöдчы. Да и машинаыс (кызвыныс иномарка) абу уна. Чайта, татчöс войтырыс оз и тöдны, мый сэтшöмыс пробкаыс. Карыс ичöт, подöн позьö воöдчыны коланаинö. Гашкö, та понда автобуснас ветлысьыс этша. Автобусöн мунöмысь колö мынтыны 18, маршруткаын – 20 шайт.

Пыралі лавкаö, мися, локта гортö да, тöдсаяс кутасны юасьны донъяссö. Сёян-юаныс Сыктывкарын серти 10-20 шайтöн донаджык. Шуам, 10 чипан кольк сулалö 60, öти тупöсь нянь – 20-30, Кировысь вайöм кефир (литр джын) – 35 шайт. Медся донтöм сыр-калбасыс - 300 шайта. Жöч банкаын кöр яйысь тушёнка (зэв чöскыд, ачым видлі) – 120-130, килограмм тшынöдöм муксун чери – 800 шайта.

Но и удждоныс сэні миянысь тöдчымöн ыджыдджык. Салехардын олысь (тшöтш и велöдысь) шöркодя босьтö 70 сюрс шайт.

Нимкодь и овны татшöм карад. Но Ямалыд абу сöмын Салехард. Кöджын вужвойтырысь матö 40 прöчентыс кöялöны (кочуйтöны) тундраын. Кыдз налы овсьö-вывсьö? Зэв эськö окота вöлі ветлыны на дорö, но та пöрйö эз мойви. И аслам юалöмöн шыöдчи на дорö, кодъяслöн могыс – тöждысьны ненечьяс, хантъяс, селькупъяс, мукöд кывъя йöз, тшöтш и комияс вöсна, кодъяс уна нэм чöж нин олöны тані.

–Бöръя перепись серти, Ямалын олö 30 сюрс гöгöр ненеч, матö 10 сюрс хант да пöшти 2 сюрс селькуп. Комиыс – 5 сюрс. Найö тані ас йöз жö нин да вöдитчöны сэтшöм жö кокньöдъясöн, кыдзи и ненечьяс, хантъяс да селькупъяс, – висьталіс Войвылын этша вужвойтырлöн департаментöн веськöдлысь Инна Сотруева. – Уна сикас социальнöй уджтас вынсьöдöма регионын, и кольöм во кытшса бюджетысь миян департаментлы найöс збыльмöдöм вылö вöлі вичмöдöма 153 миллион шайт. Таво – матö 200 миллион (вит во сайын вöлі 10 пöв этшаджык). 2012-2015 воясö йöзлысь медицина сöвмöдöм могысь урчитöма видзны 65,6 миллиард шайт. Велöдан юкöнын тшöтш жö вынсьöдöма уна сикас уджтас да найöс олöмö пöртöм вылö вичмöдöма вель жö уна сьöм. Правительство лыддьö тöдчанаöн отсасьны вужвойтырлы. Öд найö пуктöны экономика сöвмöдöмö ыджыд пай, а сідзжö видзöны кыв, культура да обычайяс.

Кöрдорса челядьлы школасö – тундраын

Августын тундраын олысь зонпосниöс вайöны школа-интернатъясö да 9 тöлысь чöж найö оз аддзысьлыны асланыс бать-мамкöд. Сьöкыд видзöдны, кыдзи гырысь синваöн бöрдысь да бать-мам бердас чорыда тшапкысьöм дзолюкъясöс мырдöн пуксьöдöны вертолётö. Да и верстьöяс оз окотапырысь янсöдчыны асланыс дзолюкъяскöд. Мукöддырйи оз кöсйыны лэдзны найöс гортсьыс. Жалитöны. Овлö, тундраса челядь оз кужны рочасьны ни лыддьысьны да, увтыртöны найöс тшöтшъяясыс. Школа помалöм бöрын оз став челядьыс бергöдчыны тундраö, найö кольччöны посёлокö, муналöны карö и тадзикöн орöдчöны асланыс вужъясысь, дугдöны пыдди пуктыны пöль-пöчлысь традиция-обычайяссö да вунöдöны кывсö. А кодъяс бергöдчöны тундраö, оз кужны паськöм вурны ни чум сувтöдны, нарты вöчны ни кöрöс кутны.

Якутияын кöрдорса челядьлы медводдза школаяссö восьтісны кольöм нэм заводитчигöн на, сэні ичöтъяссö велöдöны бать-мамыскöд янсöдтöг. И сöмын витöд классас, кор томулов велалöны рочасьны, артасьны да лыддьысьны, тöдöны нин неуна и суйöрсайса кыв да уна мукöдтор, ныв-зон мунöны велöдчыны интернатö да оз нин сэтшöма торъявны асланыс тшöтшъяясысь, кодъяс чужöмаöсь да олöны посёлокын.

Ямалын та йылысь тшöтш заводитісны сёрнитны. Кольöм восянь Салехардса уна профиля колледжын заводитісны дасьтыны ичöт классын велöдысьясöс, кодъяс диплом босьтöм бöрас мунасны велöдны тундраö. Том уджалысьясöс могмöдасны став колананас, тшöтш и телефон-ноутбукöн да весигтö паськöмöн. Налы кутасны мынтыны удждон велöдöмысь, а сідзжö школа-чум ломтöмысь да луннас челядьöс вердöмысь. А зонпоснисö кутасны вайöдны матігöгöрысь.

Кытшын 24 школа-интернат. Сэні велöдчöны 9 сюрс сайö челядь, и на пиысь 5 сюрсыс велöдö чужан ненеч, хант, коми либö мöд кыв... Но колö пасйыны, мый чужан кывйысь уроксö школаясын вынсьöдöма кыдз факультатив.

Физкультураыд вайöдö Канада-Аляска

Уна челядь оз радейтны физкультура урок. Россияса школаясын сійö овлö вежоннас кыкысь. А Ямалса челядьлы нуöдöны куимысь. Коймöдыс ёна торъялö мукöдсьыс. Сэні велöдöны челядьöс шыблавны тынзян (няртала) да чер, чеччавны норт вомöн, котравны лямпаöн, вермасьны, вöдитчыны харейöн, ордйысьны кора доддьöн... Быд кöр видзысь кужö ставсö тайöс вöчны ичöтсяньыс. И челядьлы, и бать-мамлы сьöлöм сертиныс выльпыртöмыс. Татшöм урокыс некор оз овлы гажтöм, а кужöмлуныс ковмас быдöнлы, оз сöмын кöрдорсалы, да и дзоньвидзалун ёнмöдöм вылö содтöд часыс абу жаль. Велöдчанінъяслы, кöні котыртöма тайö уджсö, отсасьö департамент да регионса национальнöй спорт федерация.

7_borba_600x399.jpg

Таысь кындзи Ямалса национальнöй спорт школаö, кодлöн мукöд кар-посёлокас школа-интернатъяс бердын 10 филиал нин, котралö сюрсöн- джынйöн зонпосни. Кыдзи висьталіс федерацияöн веськöдлысь Иван Неркаги, матысса кадö Салехардын школалöн лоö аслас стрöйба. Тайö сетас позянлун дасьтыны спортсменъясöс, кодъяс кутасны петкöдлыны Ямал кытшсö странаса да мирса национальнöй спорт кузя ордйысьöмъясын.

–Öні нин миян спортсменъяс вермöны уна ордйысьöмын. 2008 воын Канадаын Арктикаса тöвся ворсöмъясын миян Родион Талигин чеччыштіс норт вомöн 1.226-ысь, мыйöн шемöсмöдіс ставнысö, и öнöдз на некод эз вермы сійöс венны, кыдзи и Григорий Окотэттоöс, коді шыбитіс черсö 259 метр 69 сантиметр ылна, – пасйис Иван Янгорович. – Арктикаса ворсöмъяс нуöдöны 1970 восянь кык вонас öтчыд Канадаын да США-ын, ордйысьöмъяс вылö волöны войвыв странаясысь (Финляндияысь, Швецияысь, Норвегияысь, Гренландияысь) спортсменъяс. Медводдзаысь сэні ми петкöдчим 1992 воын. Но сэки ми вöлім Тюменьса командаын. 2004 воын котыртім ассьынымöс, и 2008 восянь Россияöс тайö ворсöмъясас петкöдлö-нимöдö сöмын öти команда – Ямалысь. Кольöм во Канадаысь ми вайим 50 зарни, 34 эзысь да 17 бронза медаль. Локтан воö ворсöмъяссö нуöдасны Аляскаын. Тайö миянлы лоö 11-öд ордйысьöм. Дасьтысям!